منبع محدود آب در دنیای تشنه/وقتی چشمه‌ها خاموش می‌شوند، زنگ خطر بحران آب در ایران و جهان به صدا در می‌آید
افق اقتصادی: وقتی از بحران آب صحبت می‌کنیم، فقط درباره آینده هشدار نمی‌دهیم، بلکه درباره حال نیز سخن می‌گوییم. هم‌اکنون ۲.۲ میلیارد نفر در جهان از دسترسی به آب سالم محروم هستند و ایران نیز یکی از کشورهایی است که در آستانه یک بحران جدی قرار دارد.
آمارها نشان می‌دهد که ۲.۲ میلیارد نفر در جهان به آب سالم و آشامیدنی دسترسی ندارند و ۳.۶ میلیارد نفر حداقل یک ماه در سال با کمبود شدید آب مواجه هستند. در حالی که بیش از ۷۰ درصد منابع آب شیرین جهان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، تغییرات اقلیمی و افزایش جمعیت فشار زیادی بر منابع آبی وارد کرده‌اند.
سازمان ملل هشدار داده است که اگر روند کنونی ادامه یابد، تا سال ۲۰۵۰ تقاضای جهانی آب تا ۵۵ درصد افزایش خواهد یافت و بسیاری از کشورها با تنش آبی شدید روبه‌رو خواهند شد.
همان‌طور که آمارهای جهانی نشان می‌دهند، بحران آب تنها به کشورهای فقیر محدود نمی‌شود. در ایران نیز مصرف بی‌رویه، مدیریت نادرست و تغییرات اقلیمی این بحران را به مرحله خطرناکی رسانده است. اینها نیز آمارهایی از وضعیت بحران آب در ایران است:
«سرانه مصرف آب در ایران بالاتر از میانگین جهانی است»
« حدود ۸۰درصد منابع آب زیرزمینی در ایران مصرف شده است»
«برخی از استان‌های کشور با تنش شدید آبی مواجه هستند، از جمله اصفهان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی»
«بحران دریاچه ارومیه و کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی از چالش‌های مهم آبی ایران هستند».
این حقایق موجب شد تا هر ساله ۲۲ مارس (۲ فروردین) به عنوان «روز جهانی آب» نامگذاری شود. این روز توسط سازمان ملل برای افزایش آگاهی درباره بحران آب و ترویج مدیریت پایدار منابع آب تعیین شده است. هر سال یک شعار و موضوع خاص برای این روز انتخاب می‌شود.
در ایران نیز ما «روز ملی آب» داریم که پس از تاسیس مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در اتاق بازرگانی، صنایع و معادن کشاورزی ایران در سال ۱۳۹۴، روز ۱۳ اسفند به مناسبت نوروز آب‌ها، در تقویم به نام «روز ملی آب» نامگذاری شد و اکنون ما در فاصله زمانی روز ملی آب و روز جهانی آب جشنواره‌ای را برگزار می‌کنیم تا به مرور به آنچه که باید انجام می‌دادیم و غفلت کردیم، بپردازیم.
بحران کم آبی
کشور در سایه عدم مدیریت منابع آبی، گسترش شهرنشینی و توسعه صنایع با چالش‌های غیر قابل جبرانی دست و پنجه نرم می‌کند که در راس آن «تنش آبی» قرار دارد و بر اساس آخرین مطالعات انجام شده در یک بازه ۱۳ ساله در برخی از حوضه‌ها؛ ۴ برابر آبی که وارد دشت شده به طرق مختلف برداشت شده است!
علاوه بر آن ۱۰ استان «مازندران»، «فارس»، «اصفهان»، «خوزستان»، «همدان»، «کرمان»، «سیستان و بلوچستان»، «خراسان‌رضوی»، «هرمزگان» و «یزد» در معرض بیشترین تنش آبی در کشور قرار دارند، ولی اینکه استان مازندران در کنار نام استان‌هایی چون اصفهان، یزد و سیستان و بلوچستان قرار گرفته است، جای تامل دارد.
ولی از همه بدتر، این روزها شاهد خشک شدن رودها و تالاب‌ها و سدها هستیم؛ بعد از خشک شدن زاینده‌رود، شاهد بودیم که چشمه «کوهرنگ» که آب شرب ۵ شهر و ۳۴ روستا را تامین می‌کرد، با کاهش شدید آبدهی مواجه شده و تمامی آب آن وارد خط انتقال آب به شهرکرد می‌شود و جریان چشمه به طور کامل خشک شده است؛ کوهرنگ، جایی است در چهارمحال و بختیاری که هم آب معدنی آن معروف است و هم دشت لاله‌های واژگونش در بهار. گفته می‌شود ۱۰ درصد از کل آب‌های کشور از جمله سرچشمه دو رودخانه بزرگ و حیاتی یعنی زاینده‌رود و کارون در این شهرستان از قلل سر به فلک کشیده زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرند.
بعد از زاینده رود، این روزها خبر خشک شدن سد کرج در صدر اخبار نشسته است. سد کرج که یکی از منابع اصلی تأمین آب شرب پایتخت و اطراف آن به شمار می‌آید، در سال جاری با کاهش شدید ذخایر آب مواجه شده است. این سد که تأمین‌کننده آب شرب حدود پنج میلیون نفر در استان تهران است، از ابتدای سال آبی گذشته با افت قابل توجهی در سطح آب مواجه بوده است. طبق آخرین گزارش‌ها، میزان ذخایر آب در سد کرج تنها ۸ درصد از ظرفیت کل سد را پر کرده است. حجم مخزن این سد نسبت به سال گذشته ۵۶ درصد کاهش یافته است.
این کاهش ذخایر آب در سد کرج نگرانی‌هایی جدی را برای تأمین آب شرب تهران، کرج و سایر شهرستان‌های اطراف به همراه داشته است. در صورتی که این روند ادامه یابد، احتمالاً با مشکلاتی مانند افت فشار آب و محدودیت در تأمین آب شرب در تابستان مواجه خواهیم شد. علاوه بر این، کشاورزی پایین‌دست رودخانه کرج نیز تحت تأثیر این کاهش ذخایر قرار خواهد گرفت و کشاورزان این مناطق با کمبود آب مواجه خواهند شد.
این وضعیت محدود به سد کرج نیست، بلکه وضعیت برخی از سدهای مهم کشور بیانگر این است که در ۶ سد، درصد پرشدگی کمتر از ۱۰درصد است، به‌طوری که سد ۱۵ خرداد حوضه قمرود ۱۰ درصد، سد استقلال و شیمیل و نیان استان هرمزگان هرکدام به ترتیب ۶ و صفر درصد، سد ساوه استان مرکزی هفت درصد، سد تنگوئه سیرجان استان کرمان هشت درصد و سد رودبال داراب فارس دو درصد آب دارند.
دکتر رضا شهبازی، مدیر کل دفتر مخاطرات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی معتقد است از سال ۱۳۷۷ ایران وارد یک دوره خشکسالی پیوسته شده است و همه ترازهای آبی در حال افت هستند. تا سال ۱۳۸۵ چاه بیشتر حفر کردیم و آب بیشتری برداشت شد، ولی از سال ۸۶ چاه بیشتری حفر شد و آب کمتری برداشت کردیم که آن را با اسم فرونشست و اختلال در چرخه آب گذاشتیم.
من به چشم خویشتن دیدم که جانم می رود
پروفسور عزت‌الله رئیسی اردکانی، استاد دانشگاه شیراز و پدر هیدروژ ئولوژی ایران در گفت‌وگو با ایسنا گفت: از سال ۱۳۴۵ چاه‌های برداشت آب افزایش یافته است و در نهایت با این اقدامات چاه‌ها و قنوات خشک شدند و آب رودخانه‌ها خشک شد و در سال‌های خشکسالی بحران داریم، چون قبلا از آب سفره‌های زیر زمینی استفاده می‌شد. مصیبت بزرگتر این است که در جهرم در گذشته آب سفره‌های زیر زمینی در عمق ۳۰ متری برداشت می‌شد، ولی اکنون در عمق ۳۰۰ متری آب برداشت می‌شود، در حالی که چشمه‌ها نیز خشک شده‌اند و این یعنی ۲۷۰ متر لوله و کابل بیشتر و انرژی بیشتر.
وی با تاکید بر اینکه این موضوع را تعمیم دهید به اکثر آبخوان‌های کشور در شرایط بحرانی امروز و مشاهده کنید که چه انرژی عظیمی در حال مصرف است و بعد می‌گوییم برق کم است، ادامه داد: راه حل تئوریک برای حل بحران آب، برداشت آب به اندازه لازم، جبران آب تخلیه شده از سفره‌های زیر زمینی و حل بحران به روش هیدروژئولوژیکی است.
رئیسی اردکانی با اشاره به کاربرد هوش مصنوعی در حل این بحران، ادامه داد: برای حل بحران آب توسط هوش مصنوعی باید بیلان آبی ۳۰ سال اخیر اخذ شود و برای سال‌های آینده گزینه‌های مختلفی در نظر گرفته شود تا بتوانیم وضعیت آبی کشور را برای ۳۰ سال آینده پیش‌بینی کنیم.
وی تاکید کرد: زمانی که بر روی آبخوان جهرم مطالعه می‌کردم، سه گزینه را در نظر گرفتم و این نتیجه حاصل شده که اگر ۲۵ سال ۲۰ درصد مصرف آب را کاهش دهیم، می‌توانیم این بحران را حل کنیم، ولی وقتی هوش مصنوعی در اختیار داشته باشیم برای این موضوع می‌توان ۱۰۰ گزینه را در نظر گرفت و با این داده‌هایی که به آن می‌دهیم، در مدت زمان کوتاهی می‌تواند پاسخ زیادی به من ارائه دهد و در واقع در این شرایط است که قدرت ما را افزایش می‌دهد.
استاد دانشگاه شیراز، گفت: یکی از راه حل‌های اساسی ما در حل بحران آب نصب کنتور در چاه‌های کشور است تا مدیریت شود. تصویب کردند که کنتور باید از سوی زارع خریداری شود و مشخص است که خریداری نمی‌شود. از سوی دیگر این کنتورها در حال ساخت در کشور هستند که کافی برای نیاز داخل نیست و اعلام می‌شود این کنتورها بین ۲۰ تا ۳۰ درصد خطا دارند. کل هزینه خرید و واردات کنتورهای هوشمند از خارج به اندازه یک سد بزرگ است و می‌تواند کل مشکلات کشور را در مدت ۳ سال حل کند.
وی با طرح این سؤال که در این شرایط چگونه می‌توان پاسخ‌ها را از هوش مصنوعی دریافت کرد، گفت: لحظات سختی را دارم، وقتی مشاهده می‌کنم بعد از ۵۰ سال زندگی علمی هیچ کاری نتوانستم برای حل بحران آب کشور انجام دهم و تنها چیزی که می‌توانم بگویم این است که:
«در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن
من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می‌رود»
ایران به عنوان کشوری که در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار دارد، سال‌هاست با بحران آب مواجه است. بر اساس آمارها، حدود ۸۰ درصد منابع آب زیرزمینی کشور مصرف شده و بسیاری از استان‌ها از جمله اصفهان، یزد، کرمان، سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی، با تنش آبی شدید دست‌وپنجه نرم می‌کنند.
کاهش بارندگی، مصرف بی‌رویه، توسعه ناپایدار کشاورزی و مدیریت نادرست منابع آب از جمله دلایل اصلی این بحران هستند. وضعیت دریاچه ارومیه، تالاب‌های خشک‌شده و فرونشست زمین در برخی مناطق، زنگ خطری جدی برای آینده منابع آبی کشور محسوب می‌شود.
برای مدیریت بحران آب، اصلاح الگوی مصرف، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین تصفیه و بازچرخانی آب و مدیریت بهینه منابع آب زیرزمینی از جمله اقداماتی هستند که باید در اولویت قرار گیرند. توسعه سیستم‌های آبیاری مدرن در کشاورزی و فرهنگ‌سازی در مصرف آب نیز می‌توانند نقش مؤثری در کاهش بحران داشته باشند.
روز جهانی آب، فرصتی برای تأمل بر وضعیت منابع آبی و تلاش برای یافتن راهکارهای پایدار است. در حالی که جهان با چالش‌های فزاینده‌ای در این حوزه مواجه است، ایران نیز باید با برنامه‌ریزی دقیق، از ورود به مرحله بحرانی‌تر جلوگیری کند. تصمیم‌گیری‌های امروز، آینده منابع آبی کشور را رقم خواهد زد.
انتهای پیام
